Documentaires: Inleiding

Door Jantien de Jong

Dit gedeelte van de weblog is gewijd aan documentaires over Darfur. Ik beantwoord de vraag hoe Darfur in documentaires in beeld is gebracht en laat zien in welke opzichten dit verschilt van reguliere berichtgeving. De vraag die hierbij rijst, is of deze eventuele andere aanpak een waardevol alternatief vormt om ‘rampenmoeheid’ te bestrijden.

Op deze weblog vind je de items Darfur op je tv-scherm en Darfur in fotografie. Media die nauw verwant zijn aan de documentaire, bijvoorbeeld omdat documentaires vaak compilaties zijn van televisiebeelden en foto’s. Ik heb ervoor gekozen twee documentaires te analyseren, The Devil came on Horseback en Sand and Sorrow. In de analyse van beide werken zal veel aandacht zijn voor de overlap van media. Maar documentaire onderscheidt zich ook van televisie en fotografie. De specifieke eigenschappen van het medium zijn van invloed op de betekenis van de boodschap die wordt overgebracht. McLuhan schreef in Understanding Media: ‘the medium is the message’. (McLuhan, 2001/1964) Hij wil hiermee zeggen dat er een verband bestaat tussen de inhoud, de gebeurtenis of de herinnering aan de gebeurtenis, en het medium. Het is interessant om per medium na te gaan welk beeld van de genocide in Darfur wordt geschetst omdat het medium ons beeld van een gebeurtenis beïnvloedt.

De documentaire is een traditionele mediavorm; aan het eind van de 19e eeuw werden al documentaires gemaakt door de gebroeders Lumière. De opname van de trein die de bioscoopzaal binnen leek te rijden, is legendarisch geworden. Het was voor de toeschouwers angstaanjagend echt. Echtheid is een kenmerk dat wordt verondersteld bij documentaires. Of, zoals Jane Roscoe en Craig Hight het stellen:

Documentary holds a privileged position within society, a position maintained by documentary’s claim that it can present the most accurate and truthful portrayel of the socio-historical world. (…) Within documentary then, the image and the record of that image are seen as being one and the same, suggesting a strong and direct connection between the cinematic world and ‘reality’. (Roscoe en Hight, 2001)

Erik Barnouw noemt nog een evident kenmerk van de documentaire: ‘(…) its ability to open our eyes to worlds available to us but, for one reason or another, not perceived.’ (Barnouw, 1993) De documentaire is dus bij uitstek geschikt om een licht te werpen op aspecten van de realiteit waar doorgaans de aandacht niet naar uitgaat.

Deze twee eigenschappen van de documentaire, de directe relatie tot de werkelijkheid en het vermogen aandacht te vestigen op onderbelichte zaken, zijn herkenbaar in de werken die ik bespreek. Beide documentaires willen de werkelijkheid tonen die aan het grote publiek onthouden wordt. Ik zal in mijn analyses laten zien hoe ‘echtheid’ wordt verbeeld. Daarnaast is zowel The Devil came on Horseback als Sand and Sorrow uitgebracht in 2007 of later. Beide documentaires maken dus deel uit van de ‘tweede mediagolf’ over Darfur en zijn een reactie op de mediastilte rondom de humanitaire ramp. Jim McGuigan onderscheidt in zijn artikel The Cultural Public Sphere (2005) drie manieren van omgang met de media: onkritisch populisme, radicale subversie en kritische interventie. Alle media-uitingen die behoren tot de ‘tweede golf’ zouden gerekend kunnen worden tot kritische interventie omdat er aandacht wordt gevraagd voor een onderwerp dat eerder niet op media-aandacht kon rekenen. Toch zal ik aangeven op welke punten de documentaires de toon van kritische interventie het best raken.

Documentaires: The Devil came on Horseback
Documentaires: Sand and Sorrow
Documentaires: Conclusie